De werkelijkheid verzin je niet

Zaterdag was de derde en laatste dag die ik op de IDFA heb doorgebracht, zodat ik nu vol trots kan zeggen: 'Been there, done that, seen the movies, ticked the box on the 101 dingen-lijstje'. Na 10 documentaires te hebben gezien geloof ik dat ik met recht kan zeggen dat ik naar de IDFA ben geweest en nu durf ik ook wel iets over documentaires in het algemeen te zeggen, wat ik mede aan de hand van de 4 films die ik samen met eerdergenoemde 'collega-instigator van het Novumdocs-project' (die op zaterdag evenmin als ik als docent in functie was, dus gewoon als vriend meeging) heb gezien.

Ik meen binnen het genre namelijk een aantal categorieën te kunnen onderscheiden, te beginnen met de documentaire die alleen maar observeert. Een extreem voorbeeld hiervan is Our Daily Bread, anderhalf uur beelden uit de voedingsindustrie, maar de film Love, Etc. is er ook een: we volgden een aantal stellen en twee singles in verschillende levens- en relatiefases, zonder dat de documentairemakers ook maar iets leken te willen betogen. De kijker mocht zelf conclusies trekken; mijn conclusies waren dat een eerste liefde natuurlijk schattig is, maar niet lang zal duren, dat een vrouw die haar man gelijk in relatietherapie zet als hij zijn spullen niet opruimt vraagt om serieuze problemen en dat, maar dat wist ik al, bejaarden echt heel erg aandoenlijk kunnen zijn. Mijn buurman zou net zo legitiem tot volledig andere conclusies kunnen zijn gekomen en dat lijkt me zowel de kracht als de zwakte van dit soort films.

Er zijn ook documentaires die lijken te observeren, maar die eigenlijk stiekem iets betogen. Zaterdag zagen we There Once Was an Island, een film die het verhaal vertelt van een Polynesisch eiland dat door de stijging van de zeespiegel langzaam onder water verdwijnt. Ik denk dat iedereen die de film heeft gezien zich daarna zorgen maakte over de inwoners van het eiland en de gevolgen van global warming - ikzelf hield ook een licht cynische nasmaak over aan het blinde vertrouwen dat men in de 'scientists' had, maar dat zou natuurlijk aan mij kunnen liggen. Een andere documentaire in deze categorie was Pushing the Elephant, een film over een Congolese vrouw, die na in een kamp te hebben gezeten en daar allerlei vreselijks te hebben meegemaakt met haar 10 kinderen naar de Verenigde Staten was gevlucht en nu veel goed deed. De boodschap was duidelijk: zij was echt een fantastisch mens en als zij vergiffenis kan prediken, zouden we allemaal wat minder wraakzuchtig kunnen zijn. Hier blijkt dan ook de zwakte van deze categorie: als je moeite hebt met de boodschap van de film is die als zodanig mislukt, en dat was wat mij betreft het geval - de mevrouw in kwestie leek haar hele identiteit te hebben ontleend aan wat ze heeft meegemaakt en haar kinderen moesten zich er maar in schikken dat zij de wereld rondreisde, en zelfs terugging naar Congo, terwijl zij haar hard nodig leken te hebben.

Er zijn natuurlijk ook documentaires die juist heel veel willen betogen. Ik heb er zaterdag geen gezien, maar Waiting For Superman is een goed voorbeeld, en het gehele oeuvre van Michael Moore is een doorgeslagen variant ervan. De documentairemaker heeft een boodschap en zet alles wat hij heeft in om die boodschap over te brengen. Ik ben zelf niet zo'n voorstander van dit genre: ik lees ook liever niet de opiniepagina in de krant, want ik formuleer liever mijn eigen mening.

Strictly Confidential leek het meest op wat ik vroeger dacht dat een documentaire altijd deed, namelijk vragen stellen en beantwoorden. De Noorse maakster van de film had bij toeval ontdekt dat de broer van haar opa niet helemaal goed was geweest in de oorlog (extreem fout zelfs, hij was onder meer de baas van de Staats Politie) en daarom was doodgeschoten. In de film haalt ze door middel van interviews en archiefbeelden de hele waarheid, hoe onaangenaam ook, boven tafel. Er werd dus niet zoveel betoogd, maar ik ging veel geïnformeerder naar buiten dan ik binnen was gekomen.

Al met al ben ik met het bezoek aan IDFA dit jaar zo'n beetje de hele wereld over gereisd, heb ik virtuele werelden en het verleden bezocht en heb ik mensen leren kennen die ik anders nooit zou kunnen ontmoeten. Hoewel ik me doorgaans graag verlies in fictie, zowel in literatuur als films, vind ik het wel extra mooi dat alles wat ik heb gezien echt was, of althans, zo echt als de documentairemakers wilden dat het was.